درک رفتارهای کودک‌آزارانه و شناخت علائم آن ممکن است بسادگی میسر نباشد اما هوشیاری و آگاهی می‌تواند به بزرگسالان مسئول کمک کند کودکی که مورد سوء استفاده و آزار قرار دارد را از درد و رنج و مشکلاتی که تمام عمر گریبانگیرش خواهد بود شاید نجات دهند. در ابتدا توجه به اینکه بسیار مهم است که بر اساس کنوانسیون حقوق کودک هر فرد زیر ۱۸ سال کودک (یا نوجوان) محسوب می‌شود. هر یک از موارد زیر را که مشاهده کردید (یا اگر خود انجام دادید) کودک‌آزاری است یا دستکم احتمال کودک‌آزاری را مطرح می‌کند. کودک‌آزاری در کل چهار نوع دارد: عاطفی (روانی)، بدنی، جنسی و غفلت و بی‌توجهی. آزار جسمی: هر گونه لطمه یا آزار بدنی؛ هر نوع کتک زدن، تکان دادن شدید، سوزاندن، پرتاب کردن و هل دادن، مسموم کردن، خفه کردن و امثال آن. بعنوان یک قاعده کلی هر نوع آسیب یا لطمه‌ای در بدن که یکی از سه ویژگی زیر را داشته باشد باید احتمال کودک‌آزاری را مطرح کند:
- هر گونه علامت یا نشانه آسیب در بدن کودکی که توانایی حرکت ندارد (هنوز رشد نکرده یا دچار معلولیت است)
- در جایی از بدن که چنین آسیبی غیر معمول است،
- هیچ توضیح یا دلیل پزشکی برای آن وجود ندارد
- توضیح پدر و مادر/سرپرست درباره چگونگی ایجاد آسیب با ماهیت آن تطبیق ندارد یا منطقی به نظر نمی‌رسد (توجه به این موضوع برای پزشکان، کارکنان درمانی و معلمان بسیار مهم است.)
- پدر و مادر/سرپرست رفتاری مشکوک دارند، با تاخیر از پزشک یا کادر درمانی کمک خواسته‌اند یا اصلا کمک نگرفته‌اند، برای ترخیص کودک از بیمارستان عجله دارند و اصرار می‌کنند که با بچه خوب رفتار می‌کنند.
- پدر و مادر از هم جدا شده باشند و مراقبت از کودک گاهی بعهده همسر (یا دوست پسر/دختر) مادر یا پدر باشد.
- کودک اغلب غم‌زده، منزوی، ترسیده یا با بهت‌زدگی ناظر است یا ممکن است چیزی بگوبد که حاکی از آزار دیدن باشد
| علائم و نشانه‌های آزار جسمی | توضیح؛ ویژگی‌ها |
| کبودی | کبودی یا اثر هر نوع شیء بر بدن مثلا قلاب کمربند، کبودی‌های متعدد، هم‌اندازه و هم‌شکل |
| جای گاز گرفتن | جای گاز گرفتن انسان (نه متعلق به کودک دیگر)، جای گاز گرفتن حیوانات (می‌تواند حاکی از غفلت و بی‌توجهی باشد) |
| انواع زخم | زخم‌های متعدد، قرینه، هم‌شکل در جاهای غیر معمول، جای طناب بر مچ دست و پا یا گردن |
| سوختگی | وقتی جای سوختگی شبیه یک شیء شناخته شده مثل اتو باشد؛ وقتی به نظر برسد علت، فرو کردن عضو به زور در آب جوش است |
| شکستگی | شکستگی‌های متعدد در زمان‌های متفاوت، شکستگی‌های نهفته که در عکس رادیولوژی دیده شود |
| آسیب‌های سر و جمجمه | بخصوص اگر در کودک زیر سه سال دیده شود، همراه با شکستگی‌های دیگر، خونریزی داخل چشم، |
| آسیب ستون فقرات، اعضای داخلی و دهان | اگر توضیح پزشکی نداشته باشد |
غفلت و بی توجهی
| انواع | توضیح، ویژگی‌ها |
| عدم رسیدگی و مراقبت درمورد نیازهای ضروری کودک (غذا، لباس، جای امن) | نداشتن لباس، کفش و پوشش کافی، تکرر مشکلاتی مثل شپش سر یا گال، عدم رشد کافی متناسب با سن، بوی بد یا کثیف بودن کودک، نخوردن غذای کافی و مناسب، تنها گذاشتن کودک بدون مراقبت و سرپرستی، خانه کثیف و غیر بهداشتی، حمام نبردن و شستشوی ناکافی، تصادف |
| عدم رسیدگی‌های بهداشتی و درمانی و بی‌توجهی به سلامت کودک | واکسن نزدن، ندادن دارو به کودک، عدم مراجعه به پزشک، مسمومیت کودک، گاز گرفتن حیوانات، در آب افتادن و خطر غرق شدن، پوسیدگی دندان، |
| عدم رسیدگی به آموزش و فعالیت‌های فوق برنامه | مدرسه نرفتن، غیبت زیاد از مدرسه، نبود فعالیت‌های مختلف در اوقات فراغت که مانع از رشد شناختی (هوش، مهارت‌های اجتماعی، تمرکز) کودک می‌شود |
| نبود قاعده و قانون در خانه | نداشتن استمرار در گذاشتن قاعده و اعمال آن، نبود برنامه خواب، غذا، درس و غیره |
| انواع | توضیح، ویژگی‌ها |
آزار روانی (عاطفی): این نوع آزار کمتر از انواع دیگر گزارش می‌شود یا شناسایی می‌شود اما بسیاری آن را شایع‌ترین نوع کودک‌آزاری می‌دانند. این نوع آزار معمولا با سه نوع آزار دیگر همراه است. ابتدا به انواع آزار روانی می‌پردازیم بعد به نشانه‌ها و علائم آن در کودک آزار دیده.
| انواع | توضیح، ویژگی‌ها |
| پرخاشگری و انتقاد بیش از حد | پدر و مادر فقط به رفتارهای نامناسب کودک توجه می‌کند و با خشونت و انتقاد به آن پاسخ می‌دهند، توانایی و شخصیت کودک را زیر سوال می‌برند و او را تحقیر می‌کنند آبروی کودک را جلوی دیگران می‌برند، ایجاد احساس بی اهمیتی و ناچیز بودن در کودک |
| نبود محبت و عاطفه و طرد کودک | در آغوش نگرفتن، عدم اظهار محبت کلامی و غیرکلامی، نداشتن رابطه صمیمانه و نزدیک، تبعیض گذاشتن بین خواهر یا برادرها |
| محرومیت از توجه | پاداش ندادن به رفتارهای مناسب کودک، نادیده گرفتن کودک، بازی نکردن با کودک، نداشتن همبازی، غیبت زیاد از خانه یا در دسترس نبودن پدر و مادر |
| ناهماهنگی و رفتارهای متناقض | خواسته‌های پدر با مادر با هم تناقض اساسی دارد، پدر یا مادر یک بار به رفتاری پاداش می‌دهند بار دیگر بشدت تنبیه می‌کنند، پدر یا مادر صبح خوش خلق هستند شب پرخاشگر و تندخو و کودک را طرد می‌کنند (مانع اعتماد کودک به والدین می‌شود) |
| تهدید به ترک کودک | تهدید کودک (گاهی بعلت خطای جزئی) به بیرون انداخته شدن از خانه، سر راه گذاشتن، به یتیم‌خانه فرستادن، یا تهدید پدر و مادر که خود خانه را ترک می‌کنند (منجر به رابطه اضطرابی با والدین می‌شود) |
| خواسته‌ها یا استرس‌های نامناسب | کتک خوردن مادر، خشونت خانگی، اعتیاد، انداختن گناه‌ها مثل طلاق به گردن کودک، استفاده از کودک برای رساندن پیام‌های خشن پدر و مادر به یکدیگر، زیر فشار گذاشتن کودک برای طرفداری از یکی از والدین، استفاده از کودک برای آشتی بین پدر و مادر، توقع اینکه کودک کارهایی را بعهده بگیرد که مناسب سنش نیست، مثل روبرو شدن با طلبکار |
کودکی که از نظر روانی آزار می‌بیند رفتارهایی بروز می‌دهد که برای آنها دلیل پزشکی یا دلیل موجهی پیدا نمی‌شود، یا متناسب با سنش نیستند یا نشانه‌های عدم رشد کافی از جنبه‌های مختلف وجود دارد.
| رفتار کودک | رفتار پدر و مادر/سرپرست |
| کابوس‌های مکرر با مضامین مشابه | طرد کودک |
| اضطراب، رنج و غم شدید | مقصر دانستن کودک برای هر چیز |
| پرهیز از ارتباط با دیگران | انتظارات و توقع نابجا و نامتناسب با سن کودک (رفتاری، تحصیلی، اجتماعی) |
| انزوا و در دنیای خود بودن | تهدید یا تنبیه نامناسب |
| پرخاشگری | استفاده از کودک برای برآوردن نیازهای خود |
| رفتارهای نامتناسب با سن | استفاده از کودک برای برآوردن آرزوهای دست‌نیافته خود |
| ترسیده و نگران با عزت نفس پایین | بی‌تفاوتی وقتی که باید به کودک توجه شود |
| تکان دادن بدن به جلو غقب | قرار دادن کودک در شرایط ترسناک، مثل شاهد خشونت خانگی بودن |
| رفتارهایی برای جلب توجه یا محبت | کمک نکردن به رشد مهارت‌های اجتماعی کودک |
| صمیمیت بیش از حد با غریبه‌ها یا با پزشک و پرستار | نگرانی از صحبت کردن کودک با پزشک یا پرستار بدون حضور والدین/سرپرست |
| بیش از حد چسبیدن به دیگران | بدبینی به کودک |
| رابطه نامناسب با کسی که از او مراقبت می‌کند | خشونت و پرخاش با کودک |
| اطاعت افراطی | |
| واکنش‌های عاطفی نامناسب یا شدید که با سن تناسب ندارند و دلیل پزشکی هم ندارند | |
| گریه و قشقرق و جنجال در سن مدرسه | |
| خشم شدید بدون دلیل | |
| از دست دادن علاققه به چیزها یا کارهایی که کودک قبلا به آنها علاقه داشته | |
| گریه تسکین‌ناپذیر | |
| کودک بسیار کمتر از گذشته احساسات مختلف نشان می‌دهد و دیگر نمی‌تواند به دیگران ابراز علاقه کند | |
| مشکل تمرکز | |
| واکنش‌های نامعمول به حضور برخی بزرگسالان | |
| ادرار یا مدفوع در رختخواب (در حالی که این مشکل قبلا نبوده یا اینکه عمدا اتفاق می‌افتد) | تنبیه برای شب ادراری حتی اگر پزشکان به پدر و مادر گفته باشند که غیر ارادی اتفاق می‌افتد |
| مشکلات خوردن (دزدیدن یا پنهان کردن غذا) | |
| عقب بودن رشد جسمی، روانی، عاطفی و کلامی | |
| واکنش نامناسب به معاینه پزشکی | |
| فرار کردن | |
| خودآزاری و آسیب زدن به خود | رفتار پدر و مادر/سرپرست |
آزار جنسی برای دختربچه‌ها بیشتر از پسربچه‌ها اتفاق می‌افتد، اما در پسربچه‌ها هم کم نیست. نکته مهم در رابطه جنسی رضایت هر دو طرف است. در فرد زیر پانزده سال در هر حالتی رابطه جنسی، سوء استفاده جنسی است. رابطه جنسی فرد بالای هجده سال با فرد زیر هجده سال هم آزار جنسی است.
| علائم و نشانه‌ها | توضیح |
| ترشح، زخم و خونریزی و آسیب در ناحیه تناسلی و مقعد بخصوص وقتی تکرار شود | بدون وجود دلیل پزشکی |
| عفونت ادراری مکرر | بدون وجود دلیل پزشکی |
| پیدا شدن اشیا مختلف در واژن یا مقعد | |
| باز بودن غیر عادی مقعد در حین معاینه پزشکی | بدون وجود دلیل پزشکی |
| هپاتیت بی یا زگیل تناسلی بخصوص در کودکی که هنوز به سن رابطه جنسی نرسیده (یا زیر ۱۵ سال) | وقتی که تزریق خون آلوده مطرح نیست |
| حاملگی در نوجوانی | |
| بیماری‌های آمیزشی وقتی کودک به سن رابطه جنسی نرسیده | |
| خودآزاری | |
| فرار | |
| شب‌ادراری یا شب‌مدفوعی که قبلا وجود نداشته | |
| خودآزاری و آسیب زدن به خود | |
| رفتارهایی با مضامین جنسی که متناسب با سن نیست | |
| پرخاشگری و خشونت بدون دلیل | |
| انزوا، در خود رفتن، سکوت و تلخی | |
| از دست دادن دوستان | |
| خودداری از مدرسه رفتن | |
| خودکشی | |
| همیشه نگران و گوش بزنگ است و با کوچکترین صدا یا اتفاقی پریشان می‌شود | |
| حاملگی در نوجوانی | |
| بیماری‌های آمیزشی وقتی کودک به سن رابطه جنسی نرسیده |
برای کمک‌‌گرفتن از متخصصان و سازمان‌های مسئول در مورد کودک‌آزاری می‌توانید با اورژانس اجتماعی ۱۲۳ تماس بگیرید، یا با صدای یارا (خط تلفنی انجمن حمایت از حقوق کودکان). دادستانی تهران هم شماره تلفنی را برای گزارش موارد کودک‌آزاری اعلام کرده و در استان‌های دیگر هم با بهزیستی یا دادستانی استان می‌توان تماس گرفت.
